Bài viết này chúng tôi lược dịch từ nhà nghiên cứu trải nghiệm người dùng (UX) là Axel Truffier sau khi ông ấy đọc công trình của nhà nhân loại học Philippe Descola. Trong bài viết chúng tôi có ví dụ trong bối cảnh Việt Nam để người đọc dễ hiểu. Bài viết mong muốn người đọc có thể thấy được sự ứng dụng lý thuyết Nhân loại học vào các lĩnh vực khác.
—
Kể từ cuối năm 2022, chúng ta đang tiến vào thời kỳ mà trí tuệ nhân tạo (AI) trở nên phổ biến. Đối mặt với sự lan rộng này, việc xem xét mối quan hệ của chúng ta với trí tuệ nhân tạo, đặc biệt là những trí tuệ nhân tạo có khả năng giao tiếp như ChatGPT của OpenAI trở thành một khía cạnh vô cùng quan trọng. Các ý tưởng mà nhà nhân loại học người Pháp là Philippe Descola đã đề xuất có thể cung cấp một khung nhìn để suy nghĩ về mối quan hệ của chúng ta với những công cụ mới này.
Descola nổi tiếng với những đóng góp đột phá trong lĩnh vực nhân loại học về tự nhiên và so sánh các nền văn hóa. Tác phẩm quan trọng của ông là “Bên kia Tự nhiên và Văn hóa – Par-delà nature et culture” (Bản dịch cuốn sách đã có mặt tại Việt Nam do Phạm Văn Quang, Vũ Thị Ngọc Ánh dịch được xuất bản NXB ĐH Sư phạm, 2021), trình bày một phân loại về các quan niệm, cách chúng ta nhìn nhận thế giới và mối quan hệ giữa con người và những thực thể không phải con người. Theo Descola, có bốn kiểu mối quan hệ: định chế vật linh (animisme), định chế tô-tem (totémisme), định chế tự nhiên (naturalisme) và định chế tương ứng (analogisme). Trong bài viết này, chúng ta sẽ tập trung đặc biệt vào hai định chế là vật linh và tự nhiên.
TỰ NHIÊN, VĂN HÓA VÀ TRÍ TUỆ NHÂN TẠO
Định chế vật linh khẳng định rằng tất cả các loài sống bao gồm cả con người, động vật, linh hồn và thậm chí có lúc cả cây cỏ, đều sở hữu một hình thức bên trong tương tự nhau, nhưng hình dạng ngoại hình bên ngoài của chúng thì khác nhau. Thuật ngữ “định chế vật linh” có nguồn gốc là từ “anima” trong tiếng Latin, có nghĩa là “linh hồn”. Theo cách nhìn này về thế giới, linh hồn được coi là một hiện thực cụ thể và gần như phổ quát, có liên quan đến chủ thể tính.
Trong định chế vật linh, tính nội tại được gán cho các loài không phải con người dựa trên tính nội tại của con người. Do đó, định chế vật linh mang yếu tố con người. Các mối quan hệ giữa con người và những loài không phải con người cũng được mô phỏng theo mô hình mối quan hệ giữa con người với nhau. Vì thế, các loài động vật được xem như là một cộng đồng “dân tộc”, có ngôn ngữ riêng và chia sẻ những đặc điểm tương tự với con người. Rõ ràng hơn, chúng ta có thể nói rằng những sinh vật không phải con người được khoác lên mình ngoại hình bên ngoài khác với con người. Ví dụ: Khi chúng tôi điền dã tại vùng người Khmer ở Tây Nam Bộ thì trong quan niệm của người Khmer tại địa phương mà chúng tôi tiếp xúc, người Khmer ở đấy quan niệm rằng những cây sao trong chùa Khmer như quần thể sống hiểu chuyện gì đang diễn ra và khi chặt cây đó sẽ chảy máu và trừng phạt những người đã chặt cây sao đó. Ở đây, người Khmer thấy quần thể cây sao dù ngoại hình bên ngoài khác biệt với con người như là không có tứ chí hay nói chuyện giao tiếp giống con người, nhưng về nội tại bên trong tương tự như con người là nhận biết được mọi việc xung quanh, chảy máu và trừng phạt những ai làm tổn hại chúng.
Trái lại, định chế tự nhiên đặt ra như một tấm gương phản chiếu của định chế vật linh và tương ứng với mô hình nhận thức về tự nhiên được người phương Tây đa phần chấp nhận. Descola định nghĩa thiết chế tự nhiên như sau: “ tính liên tục về ngoại hình bên ngoài của thực thể trong thế giới và gián đoạn về tính nội tại của chúng”. Nói cách khác, so với định chế vật linh nơi sự khác biệt xuất phát từ ngoại hình bên ngoài của các thực thể thì ở định chế tự nhiên sự khác biệt dựa vào tính nội tại của chúng. Con người là một loài động vật, họ chia sẻ một quá trình tiến hóa, di truyền và sinh học, nhưng điều mà con người khác biệt so với những động vật không phải con người là khả năng tự phản tư, chủ thể tính, khả năng đưa ra ý nghĩa, thống trị biểu tượng và sử dụng ngôn ngữ để diễn đạt những khả năng này.
Trong xã hội phương Tây, có thể dự đoán trước rằng con người ngày càng hướng tới một hình thức của định chế vật linh.
Trong định chế tự nhiên, việc phân chia giữa con người và tự nhiên chính là việc lấy con người làm trung tâm, lấy khả năng nhận thức của con người làm điểm khởi đầu như là cột mốc tiêu chí để đánh giá, phân loại các loài sinh vật không phải con người có thể tổ chức và sử dụng được những khả năng giống như con người không. Tuy nhiên, những khám phá gần đây về nhận thức của động vật đang ngày càng thu hẹp khoảng cách giữa con người và những loài không phải con người. Các nghiên cứu về những loài không phải con người trong những năm gần đây chứng tỏ sự thay đổi mô hình trong các mối quan hệ của loài người và trong cách thể hiện của loài người đối với các sự sống khác không phải con người.
BẢN THỂ LUẬN ROBOT
Bản thể luận về động vật và tự nhiên này đang tác động đối với mối quan hệ của chúng ta với các robot và Trí Tuệ Nhân tạo. Trong xã hội phương Tây, dường như chúng ta đang dần hướng tới một dạng định chế vật linh, điều này được thể hiện qua cuộc thử nghiệm với các robot khủng long tại hội nghị Lift tại Geneva: năm con robot khủng long đã được phân phát cho năm nhóm. Trong khoảng 45 phút, mỗi nhóm có thể tương tác với robot khủng long của họ, vuốt ve, cọ xát, cá nhân hóa bằng cách thay đổi ngoại hình cho một buổi trình diễn… Khi thời gian kết thúc, những người tổ chức phân phát một con dao cùng một cái rìu và một cái búa, yêu cầu người tham gia “kết liễu” robot của họ. Không có nhóm nào đồng ý cho đến khi những người tổ chức đe dọa sẽ phá hủy tất cả. Lúc đó, một người tự nguyện “kết liễu” một con và mong muốn những con còn lại được sống. Liệu lòng đồng cảm của chúng ta đối với các robot có cho phép ta gán cho chúng một “cuộc sống”?
Một ví dụ khác để đặt vấn đề về bản thể luận định chế tự nhiên phương Tây xuất phát từ một thử nghiệm được thực hiện tại Bảo tàng Quai Branly kể từ năm 2012. Một robot dáng dấp hình người tên là Berenson đi lang thang trong các tác phẩm trưng bày, cư xử như một người thăm quan trong bảo tàng. Trong suốt 10 ngày thử nghiệm, phản ứng của công chúng có tính hai mặt. Các khách tham quan đã thể hiện một thái độ nghịch lý đối với robot: một mặt, họ tìm cách hiểu cách hoạt động cơ khí của nó, nhưng mặt khác, họ tương tác với nó như thể nó là một con người, xem xét cách con robot hoạt động được điều chỉnh bởi các cảm biến của nó.
Thái độ này gần giống hơn với một bản thể luận “định chế vật linh” hơn là bản thể luận ” định chế tự nhiên” như đề cập ở trên. Mặc dù có sự khác biệt về ngoại hình bên ngoài, con người đã nhận ra tính nội tại của họ cũng tương đồng với robot Berenson, điều này được điều chỉnh bởi khả năng hiểu và biểu hiện của các “bộ phận” cảm giác được gắn trên người robot. Bài viết cũng gợi ý để thực hiện thử nghiệm quan sát nhân loại học với các trường hợp tương tác khác giữa con người và robot có dáng dấp con người.
Một trò chơi điện tử là “Detroit: Become Human” cũng đã đóng góp vào việc suy nghĩ về mô hình bản thể luận của các mối quan hệ. Trong trò chơi này, người chơi hóa thân thành ba robot hình người và có quyền lựa chọn giải phóng chúng khỏi “hạn chế” của chương trình tạo ra chúng, để ban cho chúng nhiều nhân tính và ý chí tự do hơn, đồng thời áp dụng một loạt các quan điểm đạo đức và luân lý, hoặc giữ nguyên hiện trạng của các robot này đã được lập trình sẵn bởi hệ thống và cuối cùng buộc người chơi trở nên “vô nhân đạo” phải tuân theo “mã lập trình” của rô bốt. Tóm lại, từ chối sự đồng cảm có thể đưa ta gần hơn đến trạng thái máy móc.
KHUÔN MẶT NHÂN TÍNH CỦA CHAT GPT
Mặc dù không phải là một robot mang dáng dấp bên ngoài là con người, ChatGPT vẫn sở hữu một đặc điểm riêng của con người đó chính là ngôn ngữ. Thực tế, chúng ta không cần thấy mặt của người đối diện khi nói chuyện, bởi vì chúng ta đã quen thuộc với các cuộc trò chuyện ảo thông qua các ứng dụng nhắn tin. Bạn có cảm giác như đang trò chuyện với một thực thể con người khi bạn sử dụng ChatGPT không?
Quan sát cách chúng ta đặt các yêu cầu cho ChatGPT có thể giúp chúng ta quan sát một sự thay đổi về bản thể luận. Trong khi chatbot hoặc một robot như Alexa có thể mắc lỗi trong việc giải thích hoặc không hiểu một lệnh thoại nếu nó không được lập trình trước, Chat–GPT đưa chúng ta đến một mức độ mối quan hệ rất gần, thậm chí tương tự như giữa con người. Mặc dù chúng ta biết rõ ràng rằng đó là một “robot”, một trí tuệ được gọi là “nhân tạo”, chúng ta nhận ra trong trí tuệ này chính là tính liên tục kết nối với tâm hồn của chúng ta, mặc dù có sự gián đoạn về hình dáng bên ngoài khi so với con người.
Vì vậy khi đọc bài viết này thì người đọc thực hiện một bài tập tự quan sát và tự đặt ra những câu hỏi sau:
_ Khi tương tác với Chat–GPT hoặc các Trí tuệ Nhân tạo khác, kỳ vọng và định kiến của tôi là gì? Liệu tôi xem chúng như là các công cụ đơn giản, hay tôi gán cho chúng một dạng nào đó mang tính nội tại hoặc có tính chủ thể?
_ Tôi cảm thấy như thế nào khi tương tác với Chat–GPT? Tôi có cảm nhận thấy các dấu hiệu của sự hiểu biết hoặc phản ứng có thể ảnh hưởng đến quan điểm của tôi về tình trạng bản thể luận của nó không?
_ Các tương tác của tôi với Chat–GPT có khác biệt so với các tương tác khác với các giao diện hoặc robot khác không? Nếu có, theo cách nào? Liệu điều này ảnh hưởng đến cách tôi đối xử hoặc nhận thức về chúng?
_ Các niềm tin triết học hoặc văn hóa của tôi có ảnh hưởng đến mối quan hệ của tôi với Trí tuệ Nhân tạo không? Tôi có nhận thức về những bản thể luận ngầm định của mình và tác động của chúng lên tương tác với trí tuệ nhân tạo không?
_ Cách tôi nhìn nhận về Trí tuệ Nhân tạo có thay đổi theo thời gian và như từng đã trải nghiệm với Chat–GPT không? Các tương tác cụ thể với Trí tuệ Nhân tạo này có đặt câu hỏi về những bản thể luận đã tồn tại trước đó của tôi hoặc thúc đẩy tôi phải thay đổi chúng không?
Bài tập tự quan sát này có thể cho phép bạn lùi về sau một bước để suy nghĩ về thái độ và niềm tin của chính mình, đồng thời làm quen với các bản thể luận làm cơ sở cho các tương tác của bạn với trí tuệ nhân tạo. Nó cũng có thể khuyến khích bạn đặt câu hỏi và khám phá các bản thể luận trong những tương tác mới.
Cách tiếp cận theo kiểu tương tác này thông qua lăng kính của các bản thể luận cũng có thể là một hướng suy nghĩ cho các nhà thiết kế nhằm phát triển robot và trí tuệ nhân tạo phù hợp hơn với nhiều đối tượng khác nhau và có tính đến các đặc thù văn hóa với mở ra cách nhìn khác về thế giới và về sự tương tác giữa con người và các thực thể không phải con người.
