Nhân dịp Giáng sinh sắp đến, chúng tôi trân trọng giới thiệu ý tưởng và lập luận đầy thú vị của nhà nhân loại học Claude Lévi–Strauss về Ông già Noel được ông viết với tựa đề là “Le Père Noël supplicié” (Ông Già Noel Bị Hành Quyết) đăng trên tờ Les Temps Modernes số 77 vào năm 1952. Bài báo này như là lời bình luận của nhà nhân loại học Claude Lévi–Strauss về vụ việc vào Giáng sinh năm 1951, khi các lãnh đạo Giáo hội Công giáo ở Pháp không đồng tình khi nhiều gia đình ở Pháp coi trọng nhân vật Ông già Noel. Vì các lãnh đạo của Giáo hội Công giáo cho rằng nhân vật Ông già Noel là dạng “ngoại giáo” du nhập từ Hoa Kỳ làm cho quần chúng hiểu sai về ý nghĩa thật sự của Giáng sinh trong truyền thống Kito giáo. Đồng thời, những người theo Kháng Cách (Việt Nam hay gọi là Tin Lành) cũng đồng tình về điều đó. Lúc đó, tại nhà thờ Nhà thờ Dijon đã diễn ra việc treo cổ và đốt cháy hình nộm Ông già Noel.
Dưới con mắt sắc sảo của một nhà nhân loại học và là một trong những trí tuệ đầu ngành của giới khoa học xã hội của Pháp thời điểm đó. Claude Lévi–Strauss đã phân tích ý nghĩa hình ảnh của Ông già Noel là một sự chuyển dịch ý nghĩa văn hóa của nhiều lớp lang của cấu trúc lịch sử mà cần được bóc tách.
Có một cấu trúc đối lập đầy nghịch lý về niềm tin Ông già Noel. Người lớn thì không tin Ông già Noel có thật nhưng luôn tìm cách để thuyết phục với trẻ em rằng là Ông già Noel có thật. Như vậy để làm gì? Nghi lễ luôn luôn làm ra để duy trì trật tự xã hội. Nghi lễ Giáng sinh đi kèm với hình ảnh Ông già Noel tặng quà cho trẻ em ngoan như là cách duy trì trật tự và kiểm soát của người lớn đối với trẻ em. Nhằm kêu chúng là hãy ngoan ngoãn trong suốt một năm để mà cuối năm nhận quà của Ông già Noel.
Nhưng như vậy quá đơn giản, Claude Lévi-Strauss sử dụng phương pháp so sánh liên văn hóa. Đây là một trong những cách thức rất được sử dụng của Cấu trúc luận để làm sáng tỏ các nhận thức về văn hóa của con người chúng ta.
Ông già Noel là một vị thần cực kỳ đặc biệt. Ông già Noel không phải là nhân vật câu chuyện huyền thoại (mythologie) vì không có câu chuyện huyền thoại nào giải thích về nguồn gốc và chức năng của Ông ấy. Ông cũng không phải là nhân vật truyền thuyết vì cũng không có câu chuyện bán lịch sử nào gắn liền với Ông. Nhân vật Ông già Noel này là thực thể siêu nhiên, bất biến, luôn giữ nguyên hình dạng và được định nghĩa bởi một chức năng độc nhất là sự quay trở lại định kỳ trong một thời điểm trong năm, Ông đúng là một vị thần. Biểu hiện của vị thần là thông qua cầu nguyện, thư từ của trẻ em, Ông sẽ tặng quà trẻ ngoan và trừng phạt trẻ hư. Ông ta là một vị thần bảo hộ cho một tầng lớp tuổi tác nhất đinh mà ở đây là trẻ em. Chỉ có điều Ông khác các vị thần khác là chỉ có trẻ em tin vào Ông ta nhưng người lớn thì không. Mặc dù, người lớn khuyến khích trẻ em tin vào Ông già Noel bằng những lời lẽ mê hoặc đầy huyền bí.
Đến đây, chúng ta thấy một Cấu trúc đối lập. Ông già Noel đại diện cho một bên là niềm tin của trẻ em, còn bên kia ngược lại của người lớn không tin. Thật ra, Ông già Noel biểu hiện cho một nghi lễ có mặt trong nhiều nền văn hóa mà Nhân loại học gọi là Nghi lễ Chuyển đổi và Nghi lễ Khởi đầu. Thực vậy, trong hầu hết nhiều cộng đồng văn hóa khác nhau thì sẽ có các hình thức là trẻ em (đôi khi là phụ nữ) bị loại khỏi xã hội của đàn ông bởi vì họ không được quyền biết bí mật hoặc niềm tin mà được cố ý duy trì bằng việc người lớn chỉ giữ riêng cho mình và chỉ tiết lộ thời điểm thích hợp. Thời điểm tiết lộ cũng là thời điểm kết nạp các thế hệ trẻ tiếp theo.
Nguyên một năm, người lớn nhắc nhớ đứa trẻ rằng chúng phải ngoan ngoãn thì sẽ nhận được sự hào phóng của Ông già Noel là các món quà. Chức năng của việc tặng quà của Ông già Noel trong đêm Giáng sinh là việc tặng quà như là hình thức trong quá trình kỷ luật đứa trẻ khiến chúng phải vâng lời, giảm thiểu việc người lớn phải tặng quà quá nhiều trong một năm mà dồn lại vào ngày cuối năm. Nhưng giải thích này quá đơn giản. Câu hỏi nên được đặt ra là tại sao trẻ em lại có quyền ĐÒI HỎI người lớn phải tặng quà Giáng sinh thông qua hình ảnh Ông già Noel? Quyền này của trẻ em MẠNH đến nỗi khiến người lớn phải tạo ra hình ảnh Ông già Noel và câu chuyện xung quanh Ông ta đầy phức tạp và tốn kém? Claude Lévi–Strauss cho rằng nó không chỉ là sự dụ dỗ mê hoặc của người lớn vào việc thuyết phục trẻ em tin có Ông già Noel mà đây là kết quả giao dịch tốn kém của hai thế hệ. Ngày xưa ở Anh vào cuối thế kỷ 18, cứ vào mỗi đêm Giáng Sinh thì người phụ nữ tốt lành sẽ đi khất thực qua từng nhà. Khi chủ nhà cho tiền những người phụ nữ thì họ sẽ tặng lại vòng tầm gửi, vòng cây dây leo. Điều này tương tự dịp lễ Thánh Nicolas là trẻ em sẽ giả thành phụ nữ. Điều này biểu hiện cho việc trẻ em là chưa được tham gia Nghi lễ Khởi đầu (chưa được bước vào đời).
Claude Lévi–Strauss so sánh nghi lễ katchina của người Mỹ bản địa Pueblo. Trẻ em ở đây được người lớn không cho biết những thứ gọi là katchina thực ra là do người lớn đóng giả. Điều này để làm cho trẻ em kính sợ và tôn trọng, cư xử đúng chuẩn mực. Nhưng trong huyền thoại của người Pueblo thì katchina thực ra là linh hồn của những đứa trẻ bản địa đầu tiên bị chết đuối một cách bi thảm tại một con sông khi tổ tiên họ di cư. Biểu hiện katchina nghĩa là biểu hiện của cái chết. Chuyện huyền thoại kể rằng katchina đến thăm làng của người Pueblo mỗi năm, khi ra đi thì chúng bắt theo những đứa trẻ. Người lớn đau khổ tuyệt vọng vì con mình bị bắt đi nên đã thương lượng katchina là hãy buông tha cho bọn trẻ và đừng qua thế giới này. Người lớn hứa sẽ mỗi năm đóng giả katchina bằng mặt nạ và điệu nhảy như tưởng nhớ đến katchina. Claude Lévi–Strauss nói rằng trẻ em bị loại trừ về việc biết nguồn gốc của katchina không phải để chỉ đơn giản là dể dọa trẻ em. Mà bởi vì chính trẻ em thực ra đại diện cho katchina. Trẻ em bị giữ bên ngoài bí mật về katchina vì chính trẻ em chính là cái bí mật đó để mà thỏa hiệp. Hay đúng ra chính những đứa trẻ là đại diện cho những người chết.
Trẻ em là những người chưa tham gia Nghi lễ Khởi đầu, còn người lớn là đã tham gia Nghi lễ Khởi đầu. Đây là lập luận quan trọng Cấu trúc luận mà nhiều người hiểu chưa rốt ráo. Sự đối lập này cũng chính là sự bổ sung cho nhau. Một nhóm đại diện cho người chết, nhóm kia đại diện cho người sống. Trong suốt quá trình diễn ra nghi lễ, vai trò được thay đổi cho nhau liên tục, đảo ngược, tạo nên sự lặp lại vô hạn giữa hai phía như hình ảnh phản chiếu trong hai tấm gương đối diện nhau: Nếu ban đầu nhóm chưa được tham gia Nghi lễ Khởi đầu mang vai trò đại diện cho người đã khuất, thì sau đó họ trở thành “siêu khởi đầu”; còn nếu nhóm được tham gia Nghi lễ Khởi đầu ban đầu đóng vai ma quỷ để dọa nạt, thì sau đó lại là lượt họ bị nhóm kia trừ tà, xua đuổi. Cái vấn đề quan trọng ở đây là Nghi lễ và Niềm tin vào Ông già Noel chính là Nghi lễ Khởi đầu, mà ẩn sâu đó chính là sự đối lập giữa Người chết >< Người sống.
Claude Lévi–Strauss truy nguyên lại lịch sử là theo các nhà văn hóa dân gian thì Ông già Noel có nguồn gốc từ Viện phụ Liesse, Abbas Stultorum còn được gọi là Lord of Misrule (Một Vị Chủ trì đại diện sự bất trật tự, quậy phá tiệc tùng vào đêm Giáng sinh) đều được coi là hậu duệ của vị vua Lễ Saturnalia thời La Mã. Hình ảnh Ông già Noel là sự đồng nhất của nhiều nhân vật như là Viện phụ Liesse vào ngày 25 tháng 12; Thánh Nicolas rơi vào ngày 6 tháng 12; các Thánh Anh Hài mừng lễ vào 28 tháng 12.
Trong đó, Lễ Saturnalia là lễ của các vong hồn của những người chết oan, không được chôn cất, trong lễ đó có hình ảnh là ông già Saturne chuyên đi ăn thịt trẻ em đối lập với hình ảnh Ông già Noel nhân từ với trẻ em. Lễ Saturnalia La Mã thì giống Giáng sinh thời trung cổ có hai đặc điểm đồng nhất và đối lập. Trước tiên là sự tập hợp và hiệp thông: sự phân biệt giữa các tầng lớp và giai cấp bị bãi bỏ tạm thời, nô lệ hoặc đầy tớ ngồi vào bàn của chủ và chủ nhân trở thành người hầu của họ; các bàn tiệc phong phú mở ra cho tất cả mọi người; các giới tính trao đổi quần áo với nhau. Nhưng đồng thời, nhóm xã hội chia thành hai phe: thanh niên thành lập một nhóm tự trị, bầu ra vua của riêng họ, rồi các thanh niên tiến hành các hành vi phi luân với các hình thức cực đoan nhất: báng bổ, trộm cắp, hãm hiếp và thậm chí là giết người. Trong dịp Giáng sinh cũng như trong Lễ Saturnalia, xã hội hoạt động theo nhịp điệu kép của tình đoàn kết gia tăng và sự đối đầu trầm trọng của biểu hiện cực đoan và các đặc điểm này được coi là một cặp đối lập tương hỗ. Nhân vật của Viện phụ Liesse thực hiện một sự trung gian giữa hai khía cạnh này. Ông được các nhà chức trách thường xuyên công nhận và thậm chí phong chức; sứ mệnh của ông là chỉ huy các sự quá khích trong khi vẫn giữ chúng trong một số giới hạn nhất định.
CÁC PHONG TỤC KHÔNG BIẾN MẤT HAY TỒN TẠI MÀ KHÔNG CÓ LÝ DO.
Vậy Ông già Noel có liên kết gì với Viện phụ Liesse từ xa xưa? Đã có một sự biến đổi rõ ràng.Khi chúng còn tồn tại, nguyên nhân nó nằm ở tính lịch sử hơn là tính chức năng của nó.Thánh Nicolas được đồng nhất với lễ Giáng sinh.
Điều này giải thích tại sao vị tu sĩ trẻ tuổi lại trở thành một ông già. Một nhân vật có thật như Thánh Nicolas đã trở thành một nhân vật huyền thoại; một biểu tượng của tuổi trẻ, biểu thị sự đối lập của nó so với người lớn. Viện phụ Liesse là người được giao để cổ vũ cho sự bất trị thì giờ đây lại trở thành người có nhiệm vụ thưởng công cho trẻ em tốt. Từ những thanh niên quậy phá, đối kháng người lớn với hành động phi luân tại Lễ Saturnalia giờ những người cha, người mẹ trở thành những Ông già Noel để làm hài lòng lũ trẻ ngoan ngoãn.
Vào thời Trung Cổ, trẻ em không kiên nhẫn chờ đợi đồ chơi của chúng được thả xuống ống khói. Trẻ em thường đi nhà này đến nhà khác xin quà là trái cây và bánh ngọt, sau khi nhận quà sẽ hát chúc mừng nhưng trong bài hát cũng nói là nếu không cho quà thì người gia chủ sẽ chết. Giáng sinh thời Trung cổ thì trẻ em thường mặc trang phục của lễ hội Thánh Nicolas để đi xin quà – một vị Thánh có khả năng hồi sinh trẻ em đã chết. Điều này được liên kết với nhiều lễ khác không chỉ ở Giáng sinh như là lễ Halloween trẻ em giả trang thành ma quỷ gõ cửa từng nhà đòi quà. Halloween diễn ra mùa thu mà ban dêm đến sớm và kéo dài, đại diện cho sự chết chóc tàn phai, nó cũng đồng nghĩa với cái chết. Đứa trẻ giả ma quỷ đòi quà cũng như là biểu tượng về người chết quay trở lại đe dọa, bức hại người còn sống. Người còn sống muốn yên ổn thì phải tặng quà.
Tại sao trẻ em lại được nhiều đặc quyền trong Giáng sinh? Bởi vì trẻ em như đã nói ở trên chưa được tham gia vào Nghi lễ Khởi đầu để được thừa nhận là trưởng thành hoàn toàn về mặt văn hóa và được cộng đồng người trưởng thành của nền văn hóa đó chấp nhận. Vì thế, vị thế xã hội thấp kém, bất bình đẳng về tuổi tác đã khiến trẻ em (xưa là nô lệ, người hầu) trở thành những người có đặc quyền thừa hưởng lễ Giáng sinh. Muốn được thừa hưởng sự đặc quyền đó thì trẻ em phải biến thành một thứ có sức mạnh mà ở đây là đại diện cho cái chết để đe dọa người lớn (đại diện cho sự sống). Vì thế, ý nghĩa sâu xa của Ông già Noel như là nhân vật trung gian của người lớn trao quà cho trẻ em (đại diện cái chết) để cái chết không còn ám mình nữa.
Nhưng cái chết không chỉ đơn giản là đại diện sự khô cằn, héo úa, nghèo nàn, tước đoạt. Trong thế giới đương đại, Claude Lévi–Strauss nói rằng hãy tự hỏi chính mình về sự quan tâm dịu dàng mà chúng ta dành cho Ông già Noel; về những cách thức người lớn chúng ta để giữ vững niềm tin Ông già Noel với trẻ em. Phải chăng trong sâu thẳm bên trong chúng ta, luôn tồn tại mong muốn tin tưởng dù chỉ một chút vào sự hào phóng không kiểm soát, lòng tốt không áy náy; trong một khoảng thời gian ngắn vào dịp Giáng sinh mà tất cả nỗi sợ hãi, ghen tị và đắng cay đều tạm quên đi? Niềm tin mà người lớn truyền cho con cái rằng đồ chơi của chúng đến từ thế giới bên kia (Ông già Noel), một thế giới bên kia bí ẩn, huyền bí đối với trẻ em. Nhưng cũng đồng thời là những món quà đưa cho thế giới người chết dưới vỏ bọc là quà tặng cho trẻ con. Theo cách này, quà Giáng sinh vẫn là một cúng vật thực sự biểu hiện cho niềm vui sống, mà trước hết là việc con người không muốn chết đi.
