Trong lịch sử y học Việt Nam hiện đại, bác sĩ Đỗ Hồng Ngọc được biết đến như một nhà tiên phong trong lĩnh vực Nhân loại học Sức khỏe tại miền Nam. Với tầm nhìn sâu rộng và tinh thần cống hiến bất biến, ông đã đóng một vai trò quan trọng trong việc xây dựng và phát triển ngành y tế công cộng, giáo dục sức khỏe cộng đồng, cũng như nghiên cứu về hành vi và khoa học sức khỏe tại Thành phố Hồ Chí Minh và khu vực phía Nam.
Sinh năm 1940 (khai sinh ghi 1943) tại Phan Thiết, tỉnh Bình Thuận, tuổi thơ của Đỗ Hồng Ngọc không hề dễ dàng. Mất cha từ nhỏ, gia đình nghèo khó, thậm chí phải tản cư trong rừng, ông đã phải vượt qua nhiều khó khăn để theo đuổi con đường học vấn. May mắn thay, ông được học giả nổi tiếng Nguyễn Hiến Lê dẫn dắt và định hướng, giúp ông rút ngắn chương trình trung học được ba năm, đuổi kịp bạn bè để vào Sài Gòn học tiếp bậc đại học.
Với nghị lực phi thường, Đỗ Hồng Ngọc đã quyết định chọn nghề y, một phần cũng do sự định hướng của thầy Nguyễn Hiến Lê. Sau khi tốt nghiệp Y khoa Đại học đường Sài Gòn năm 1969, ông đã bắt đầu con đường cống hiến của mình trong lĩnh vực y tế và sức khỏe cộng đồng.
Trong giai đoạn từ 1973 đến 1985, bác sĩ Đỗ Hồng Ngọc đảm nhiệm vai trò Trưởng khu Phòng khám và Cấp cứu tại Bệnh viện Nhi Đồng Thành phố Hồ Chí Minh. Đây là một giai đoạn quan trọng, đánh dấu sự khởi đầu của những cống hiến to lớn của ông trong việc nâng cao sức khỏe và chăm sóc y tế cho trẻ em.
Tuy nhiên, đóng góp lớn nhất của bác sĩ Đỗ Hồng Ngọc có lẽ nằm ở vai trò Giám đốc Trung tâm Truyền thông Giáo dục Sức khỏe Thành phố Hồ Chí Minh từ năm 1985 đến năm 2005. Trong suốt thời gian này, ông đã dày công nghiên cứu, ứng dụng và phát triển các phương pháp truyền thông, giáo dục sức khỏe hiệu quả, phù hợp với bối cảnh văn hóa và xã hội tại miền Nam. Những nỗ lực của ông đã góp phần quan trọng trong việc nâng cao nhận thức, thay đổi hành vi và cải thiện sức khỏe cộng đồng.
Ngoài ra, bác sĩ Đỗ Hồng Ngọc còn có nhiều đóng góp quan trọng trong lĩnh vực đào tạo và nghiên cứu khoa học. Ông đã tu nghiệp Y tế công cộng tại Đại học Harvard (Hoa Kỳ) vào năm 1993 và Giáo dục sức khỏe tại CFES (Pháp) năm 1997. Từ năm 1981 đến 1997, ông là Giảng viên thỉnh giảng tại Đại học Y Dược Thành phố Hồ Chí Minh, đào tạo và truyền đạt kiến thức, kinh nghiệm cho nhiều thế hệ sinh viên y khoa.
Đặc biệt, từ năm 1989 đến 2014, bác sĩ Đỗ Hồng Ngọc đảm nhiệm vai trò Trưởng Bộ môn và là người sáng lập Khoa học hành vi và Giáo dục sức khỏe tại Đại học Y khoa Phạm Ngọc Thạch. Trong vai trò này, ông đã đóng vai trò then chốt trong việc hình thành và phát triển lĩnh vực Nhân loại học Sức khỏe tại miền Nam Việt Nam, góp phần làm giàu thêm nền y học hiện đại bằng những kiến thức, nghiên cứu về hành vi, tâm lý và văn hóa trong lĩnh vực sức khỏe. Sau nhiều năm cống hiến, bác sĩ Đỗ Hồng Ngọc tiếp tục giữ vai trò quan trọng tại Bộ môn Y Dược – Khoa học hành vi, Đại học Y khoa Phạm Ngọc Thạch từ năm 2014 đến 2018.
Cuốn sách “Thầy thuốc và Bệnh nhân” của bác sĩ Đỗ Hồng Ngọc là một tác phẩm Nhân loại học Sức khoẻ độc đáo, khơi gợi suy ngẫm sâu sắc về mối quan hệ giữa y học hiện đại và những kiến thức, kinh nghiệm dân gian về sức khỏe. Với cái nhìn cởi mở và tâm thế khoan dung, tác giả đã dẫn dắt người đọc tìm hiểu ý nghĩa đằng sau những “mê tín dị đoan” vốn bị nhiều người xem nhẹ hoặc khinh thường.
Thông qua những miêu tả sinh động và phân tích sâu sắc, bác sĩ Đỗ Hồng Ngọc khẳng định rằng đằng sau những hành vi được coi là “mê tín” của người dân thường ẩn chứa một ý nghĩa nào đó, dựa trên niềm tin và tập tục lâu đời của cộng đồng. Nhiều trong số đó thực chất đã có cơ sở khoa học mà người thầy thuốc, đặc biệt là những thầy thuốc trẻ làm việc tại cộng đồng, cần phải quan tâm nghiên cứu thay vì vội vàng phán xét và chê trách.
Một ví dụ sinh động được tác giả đưa ra là thói quen của người dân Nam Mỹ dùng mật ong bôi lên vết thương để tránh nhiễm trùng. Điều này hoàn toàn có cơ sở khoa học, vì đường trong mật ong đã ngăn cản sự phát triển của vi trùng. Hay như những thầy mo, thầy phù thủy xưa ở Nam Mỹ đã biết dùng một loại vỏ cây để điều trị sốt rét, từ đó khoa học hiện đại mới tìm ra chất quinine từ vỏ cây quinquina trong rừng Nam Mỹ.
Các ví dụ khác như dùng rễ lựu để chữa sán xơ mít (làm thành thuốc Yomesan), hột bí chữa lãi và bồ kết trị gàu, hay nước châo muối được nông dân vùng quê dùng để điều trị tiêu chảy cũng được tác giả đưa ra để minh chứng cho quan điểm của mình.
Đọc những dòng chia sẻ của bác sĩ về trường hợp bà mẹ đặt con dao dưới nệm để trẻ ngủ ngon, ban đầu tác giả xem đó là chuyện “vớ vẩn”. Nhưng sau khi tìm hiểu tài liệu từ Nam Mỹ và Ấn Độ, ông nhận ra đây là tập tục truyền lại từ xa xưa, xuất phát từ kinh nghiệm sợ thiếu sắt dẫn đến bệnh thiếu máu ở trẻ nhỏ và phụ nữ mang thai. Do vậy, người ta dùng chìa khóa sắt đeo cho trẻ hoặc đặt dưới nệm với mục đích bổ sung sắt cho cơ thể.
Với lối viết giản dị, giàu chất nhân văn và đầy trìu mến, “Thầy thuốc và Bệnh nhân” đã mở ra một cách nhìn mới, sâu sắc hơn về mối quan hệ giữa y học và văn hóa. Qua đó, bác sĩ Đỗ Hồng Ngọc kêu gọi các thầy thuốc, đặc biệt là thế hệ trẻ, hãy luôn giữ tâm thế khiêm nhường, lắng nghe và tôn trọng kiến thức bản địa của người dân. Chỉ khi hiểu rõ cội nguồn, ý nghĩa đằng sau những hành vi, tập tục ấy, người thầy thuốc mới có thể thực sự trở thành người bạn đồng hành, gắn kết với cộng đồng, góp phần nâng cao sức khỏe một cách hiệu quả và bền vững.
Với những đóng góp to lớn và lâu dài trong lĩnh vực y tế công cộng, giáo dục sức khỏe cộng đồng và nghiên cứu khoa học về hành vi sức khỏe, bác sĩ Đỗ Hồng Ngọc xứng đáng được coi là một người tiên phong trong việc phát triển lĩnh vực Nhân loại học Sức khỏe tại miền Nam Việt Nam. Ông đã mở ra một hướng đi mới, kết hợp hài hòa giữa y học hiện đại và những yếu tố văn hóa, xã hội, tâm lý trong việc bảo vệ và nâng cao sức khỏe cộng đồng.
Dù đã bước sang tuổi 80, nhưng tinh thần cống hiến và khát vọng học hỏi, sáng tạo của bác sĩ Đỗ Hồng Ngọc vẫn không ngừng nghỉ. Ông tiếp tục là một tấm gương sáng về lòng nhiệt huyết, trách nhiệm và niềm đam mê với nghề nghiệp cao quý của người thầy thuốc.
