Rằm Tháng Bảy âm lịch diễn ra một loạt lễ lớn bao gồm Đại lễ Vu Lan để báo nguy cha mẹ, Cúng Cô hồn , Xá kiện Vong nhân . Trong chuỗi nghi lễ diễn ra tuần lễ Rằm Tháng Bảy này thì lễ Giựt Cô hồn như một văn hóa đặc trưng rõ ràng của Nam kỳ.
Điều đáng chú ý, khi chúng tôi nghỉ ngơi Tiktok và báo chí rất nhiều bình luận của người miền Bắc với thái độ xem việc làm giựt cô hồn là hành động mang tính hủ tục, gây mất an ninh trật tự, có thể hiện ra sự nguy hiểm chiến tranh giành chiến ăn của người miền Nam (Jack Tran, 2023). Những định nghĩa như vậy không phải mới xuất hiện gần đây, nó vẫn chỉ là cách nhìn diện mạo thiếu kiến thức về nguồn gốc của công việc giựt cô hồn trong văn hóa hóa của miền Nam . Một số người xác định ở nhiều diễn đàn trên Facebook cũng cho rằng việc làm giựt cô hồn chỉ tồn tại ở người Hoa tại miền Nam , còn người Hoa ở nhiều nơi khác không thực hiện điều đó. Nhận được định nghĩa này cũng chưa được đánh giá cao.
Mục tiêu của bài viết này cố gắng nêu rõ cô hồn là thực hành văn hóa của người Hoa ở nhiều quốc gia tại khu vực Đông Á – Đông Nam Á. Mặt khác, về mặt lý thuyết của Nhân loại học, tặng cô linh hồn là hiện tượng độcg để tái suy nghĩ lại thực hành biếu tặng của nhà nhân loại học Marcel Mauss .
Trong giới hạn chế độ tiếp cận nguồn tài liệu, chúng tôi nhận thấy rằng nghi thức quà tặng linh hồn có thể xuất ra văn hóa hóa của người Hoa vùng Mân Nam (hay Phúc Kiến). Không rõ nguồn gốc bắt đầu của việc làm quà tặng cô hồn từ khi nào nhưng từ đầu thời nhà Minh và nhà Thanh thì quà tặng cô hồn đã lan rộng khắp khu vực này. Khi người Phúc Kiến bắt đầu vượt biển để định cư ở Đài Loan , họ mang nhiều nghi lễ văn hóa đi theo, trong đó có nghi lễ giựt cô hồn (何巧忠, 2016). Trong tiếng Hoa, giựt cô hồn được gọi là “thưởng cô” (抢孤) . “Thưởng” có nghĩa là “cướp/giật”, còn “cô” là “cô linh hồn”. Trong văn hóa của người Hoa ở Phúc Kiến thì cô hồn là những linh hồn cô độc bị giết chết trong trận chiến, chết do bị cướp, bị tra tấn, làm nhục hoặc làm dịch bệnh, thiên tai, đói lạnh, bị vật vật chất tấn công chết,… Đối với họ thì cúng cô hồn và tặng cô hồn như một hành động mang tính trừ tà để xua quỷ ma quỷ, mang lại an yên lành cho mọi người.
Nghi thức thưởng cô hồn tại trấn Đầu Thành huyện Nghi Lan có quy mô lớn nhất. Trước khi diễn ra mọi người sẽ xây dựng “cô bằng” (孤棚) .
“ Cô bằng ” là một cái giàn được dựng cao bằng các trụ làm bằng 12 cây linh sam cao khoảng 32 mét. Trên đầu mỗi cột có lực lượng lá cờ gọi là “ Thuận phong kỳ ”. Phía trên xây dựng một cái gian cơm để chuẩn bị cho giật cô hồn. Khi mà “ cô bằng ” được lắp xong thì sẽ bôi mỡ lên cột. Tầm khoảng sau 23 giờ, đạo sĩ sẽ cắm nhang vào bánh bao và ném xuống đất. Nghi thức này được gọi là “tiến bao tử hương” hay là “tạ bao tử hương”. Sau đó rời khỏi pháp đàn, đi quanh thất tinh đăng, niệm niệm chân ngôn rồi rải xuống ít muối Bình. Cuối cùng thổi kèn để báo hiệu kết thúc và bước vào giai đoạn để tất cả những người ở dưới leo lên sân khấu để tặng cô hồn. Những đội tham gia giựt cô hồn nghe thấy tiếng bình yên lớn, tiếp tục lên ôm cột và bắt đầu leo lên. Thành viên của tên lửa leo lên Thép sử dụng dây gai để giành được cột trượt được bôi mỡ và người này đứng lên để có thể leo lên phía trên cùng. Người đầu tiên leo lên sẽ đổ bánh xuống mặt đất để đông lạnh ở dưới mức nhỏ lên, sau đó tiếp tục leo lên để tranh giành “thuận phong kỳ” treo trên cột. Quan niệm của dân địa phương ở đấy có nhiều luồng ý kiến về ý nghĩa của việc làm cô hồn tại đây. Có người cho rằng dù hết ngày Rằm tháng Bảy , các cô hồn sẽ quay về địa ngục nhưng sẽ có một số sẽ nán lại phiền nhiễu con người, vì thế tổ chức quà tặng cô hồn lớn giống như việc làm cho đám cô hồn nó sợ. Còn có người lại cho rằng cô hồn rất hung bạo, việc làm những người tham gia giựt cô hồn với hành động bạo lực của việc tặng cô hồn để biểu tượng cho sự hung hãn của cô hồn. (taiwangods, nd).
Nhóm người Hoa Khách Gia khi di cư qua nhiều quốc gia khác ở Đông Á cũng mang theo công việc giựt cô hồn này. Nhưng ở mỗi địa phương việc làm, cô hồn sẽ có những biến đổi nhất định. Việc làm linh hồn của nhóm người Hoa Khách Gia cũng được tổ chức tại Bali hay Bangka ở Indonesia , những người bản địa ở Indonesia cũng tham gia việc làm quà tặng cô hồn này. Ngay cả người Hoa ở Thái Lan cũng tổ chức tặng quà cô hồn (Sugiato, 2013; 羅素玫 & những người khác, 2012; 邓美珍, 2020).
Ở Việt Nam, người Hoa ở các tỉnh phía Tây Nam Bộ có lễ hội “thí giàn” hay còn gọi là “giựt vàng” cũng trong suốt tháng 7 Âm lịch thường diễn ra ở miếu người Hoa. Các “thẻ vàng” được ghi trên đó các món quà như bánh, gạo, tiền, trái cây. Người đứng trên mái nhà sẽ quăng các thẻ xuống cho mọi người giật. Người giật được lấy thẻ đi đổi lấy quà.
Những năm 2000 khi chúng tôi còn bé, tôi cùng với những đứa trẻ trong xóm cứ đến Rằm Tháng Bảy là quà cô hồn. Có bọn trẻ chúng tôi đã quen việc đi quanh làng giựt cô hồn, còn có con sinh ra trong thành thị thì lũ trẻ truyền tai nhau tiểu thương nào, cửa hàng nào trong chợ sắp cúng cô hồn đều được chúng tôi bắt thông tin để đi giựt. Việc cúng cô hồn và tặng cô hồn không chỉ gói gọn trong văn hóa của người Hoa mà người Kinh ở miền Nam vẫn tổ chức. Đơn giản và không cầu kỳ như ở Đài Loan , người Kinh cúng cô hồn làm một bàn đơn giản, sau khi cúng xong thì cho mọi người vào lễ. Trong bàn cúng bao gồm các đồ ăn, trái cây, thậm chí chí tiền mặt. Có khi tiền mặt sẽ được rải chủ cho mọi người trúng thưởng.
Những gia đình thực hành cúng cô hồn và giựt cô hồn thì họ quan niệm rằng việc làm nhiều người như giựt đồ cúng thì như là cách để họ đi những thứ thứ xui xẻo để làm ăn có thể phát đạt.Trong quan niệm người Hoa ở Indonesia thì đồ cúng cô hồn thì người chủ không được ăn vì có chứa đựng xui xẻo, món đồ cúng đó chỉ được sử dụng bởi những người giựt cô hồnNhững món quà của gia chủ phát cho những người tham gia giựt cô hồn để tống đi cái xui xẻo tương tự như nghiên cứu của Ved Prakash Vatuk và Sylvia Vatuk (1976) ở Ấn Độ về những món quà được gọi là “dan” do đẳng cấp thống trị tặng cho đẳng cấp thấp kém. Vì trong “dan” chứa đựng những thứ xui xẻo mà đẳng cấp thống trị muốn tống khứ cho người nghèo bằng việc tặng quà cho họ. Trong lý thuyết về biếu tặng của nhà nhân loại học người Pháp là Marcel Maus, ông cho rằng nguyên tắc của việc tặng quà là cho – nhận và hoàn trả. Bạn nhận món quà từ ai đó thì bạn phải hoàn trả lại món quà (Mauss, 2015). Nhưng trong trường hợp “dan” của Ấn Độ hay những vật phẩm món quà từ việc cướp cô hồn thì lại không mong chờ người nhận được quà phải hoàn trả lại cho người tặng.
Người tham gia giựt cô hồn thường được gọi là “cô hồn sống”. Nhìn xuống dưới góc độ Cấu trúc luận , đây là một sự đảo ngược về giữa sự sống – cái chết. Người sống thì trở thành người chết là “cô hồn”. Sự hung bạo của những người tham gia giựt cô hồn, có thể nhiều người thấy phản cảm nhưng về mặt biểu tượng thì người sống đang đại diện cho những “cô hồn” đã chết có thể hiện lại sự hung bạo thật sự của cô hồn. Về mặt biểu tượng, gia chủ rất vui nhiều “cô hồn sống” đến quà tặng như là các “cô hồn” đã nhận được đồ cúng của gia chủ, làm cho gia chủ cảm thấy yên lòng sẽ không bị “cô hồn” phá nữa.
Nếu ai tham gia việc giựt cô hồn ở thành phố Hồ Chí Minh, mọi người sẽ thấy một sự thú vị là những người tham gia giựt cô hồn là người lao động tứ xứ đến đất miền Nam này sinh sống, từ miền Bắc , miền Trung đến cả miền Nam đều đầy đủ. Thực tế, giựt cô hồn như là hình thức của người giàu bố thí cho người nghèo. Việc làm cô hồn, phản ánh quá trình lịch sử dài của sung túc về tài sản, cá độ đầy đủ tình người của những người miền Nam từ thời khai hoang lập ấp.
Tài liệu tham khảo:
Jack Trần. (2023, ngày 31 tháng 8). Giật cô hồn biến tướng. vnexpress.net.
Mauss M. (2015). Luận án về quà tặng bình thường và sự trao đổi trong các xã hội cổ sơ. Nxb Trí Thức.
Sugiato, L. (2013).浅析邦加岛客家文化区中元节的传承. NGƯỜI TRUNG QUỐC–INDONESIA: CUỘC SỐNG VÀ BẢN CẮC TÍNH CỦA HỌ, 9.
taiwangods. (thứ).头城抢孤-台湾宗教文化地图-台湾宗教文化资产. Truy cập ngày 2 tháng 9 năm 2023, từ https://taiwangods.moi.gov.tw/
Vatuk, VP, & Vatuk, S. (1976). Bối cảnh xã hội của việc trao đổi quà tặng ở Bắc Ấn Độ. Sự thay đổi gia đình và xã hội ở Ấn Độ hiện đại. New Delhi: Nhà xuất bản Vikas.
何巧忠. (2016).闽南“抢孤”习俗的文化价值.东方艺术, 0(S1), 85–87.
羅素玫 và những người khác. (2012).日常飲食, 節日聚餐與祭祖供品: 印尼峇里島華人的家鄉, 跨文化飲食與認同.中國飲食文化, 8(2), 1–42.
邓美珍. (2020).泰国洛坤府十月节与中国中元节文化教学设计研究 [Luận án Tiến sĩ]. Đại học Huachiew Chalermpraket.
