Trong bài nghiên cứu “Do Muslim Women Really Need Saving? Anthropological Reflections on Cultural Relativism and Its Others (2002)” (Phải chăng phụ nữ Muslim cần được cứu: Phản tư Nhân loại học về tương đối luận và những đối tượng ngoại vi), nhà nhân loại học Lila Abu–Lughod đã dùng thuật ngữ “Quát vật văn hóa” (cultural monsters), để chỉ những người có nguyện vọng “áp đặt thế giới [quan] của họ lên phần còn lại” của nhân loại (Abu-Lughod, năm 2002, tr. 784). Từ “quái vật” đã báo hiệu trước về mức độ gây hại đáng kể của những sự can thiệp vào văn hoá của cộng đồng khác, một cách thô bạo và thiếu hiểu biết.
Abu-Lughod nghiên cứu về phụ nữ theo tôn giáo Islam tại Afghanistan – một đất nước có trữ lượng dầu mỏ, khí tự nhiên và khoáng sản dồi dào. Đất nước này đã thực sự trở thành tâm điểm chú ý từ nhiều bằng-hữu-ngoại-quốc sau sự kiện ngày 11 tháng 09 năm 2001. Lần lượt đổ bộ đến đây không chỉ có những nhà hoạt động chính trị từ Hoa Kỳ và Châu Âu, tập đoàn tài phiệt quốc tế, các tổ chức phi chính phủ thân tư bản nguỵ trang, mà các nhà hoạt động xã hội vị nữ cũng đồng “tham chiến”.
Không lâu sau đó, người ta đã chứng kiến địa hạt giới (gender) trở thành một mặt trận giằng co dữ đội giữa hai phe, một là các bằng-hữu-ngoại-quốc, và còn lại là cộng đồng Afghanistan (đúng hơn là những phụ nữ Afghanistan theo đạo Islam). Các kênh truyền thông ra rả về việc chính quyền Taliban đã đàn áp về thể xác và tinh thần phụ nữ Afghanistan, tước bỏ một mớ quyền tự do cơ bản và “giam” vào một chiếc khăn trùm kín, và đày ải thể xác và tinh thần họ trong một cuộc hôn nhân và đời sống gia đình bất bình đẳng. Trong bối cảnh đó, họ không ngừng kêu gọi phụ nữ Afghanistan tháo mạng che mặt (the veil) để cất lên những tiếng nói của “tiến bộ”, “tự do”, “bình quyền”, “hiện đại”, đứng lên đồng hành cùng Hoa Kỳ và phương Tây sẵn lòng hỗ trợ và nhiệt thành hiến thân cho công lý.
Tóm lại, thế lực bằng-hữu-ngoại-quốc đã đẩy phụ nữ Afghanistan xuống vị thế của “đàn cừu” ngây ngô, kém văn minh, thụ động, rất cần sự thương cảm và dìu dắt ra khỏi chính nền văn hoá và tôn giáo của chính họ. Và Hoa Kỳ và phương Tây rất xứng đáng là ngọn đuốc “minh triết” dẫn đường soi lối. Điều đáng nói ở đây là những diễn biến “ngược đời” này lại diễn ra ngay tại Afghanistan – nơi mà những phụ nữ mang mạng che mặt hay choàng burqa [1], sinh sống và gắn bó qua nhiều thế hệ.
Mặc dù phe bằng-hữu-ngoại-quốc cố tình nguỵ biện về mục đích đằng sau sự “giải cứu”, họ hoàn toàn không thể che giấu việc tìm hiểu hời hợt và quy chụp theo kiểu tối giản hoá về quan niệm và trải nghiệm của phụ nữ theo Islam giáo (về mạng che mặt, tục đa thê, hay đời sống hôn nhân và gia đình kiểu Islam giáo…). Thậm chí, những người đi giải cứu không dành đủ thời gian, lòng kiên nhẫn và sự cởi mở chân thành, để tìm hiểu xem liệu những người họ muốn giải cứu có thật sự cần giải cứu hay không?
Abu-Lughod đã hoàn thành tốt vai trò của một nhà nhân loại học trong việc cảnh giác những nhà hoạt động xã hội vị nữ có ý nguyện muốn cải thiện cuộc sống người khác. Trước nhất, họ phải nhận thức triệt để về một lý thuyết nhân loại học rất cơ bản: tương đối luận văn hoá (cultural relativism). Mỗi cộng đồng có nền văn hoá riêng, và đó là văn-hoá-của-chính-họ, không phải là nơi mà ai đó có thể hời hợt đánh giá và can thiệp, trừ phi họ thật sự đã nỗ lực để thấu hiểu nó (Abu-Lughod, năm 2002, tr. 786). Kế đến, các nhà hoạt động xã hội vị nữ cần cảnh giác với hiệu ứng vòi-bạch-tuộc của chủ nghĩa dân tộc trung tâm (ethnocentrism), phân biệt chủng tộc (racism) và hệ tư tưởng tự do. Những “con bạch tuộc” béo bở đang vẫy vùng hút máu ở các “thuộc địa” kiểu mới – những nơi mà văn hoá bản địa ngày càng bị tước đoạt và thay thế bởi các kiểu hình phương Tây.
Chú thích:
[1] burqa: Khăn choàng đầu của phụ nữ, phía trước có tấm mạng che mặt
Tài liệu tham khảo:
Abu-Lughod, Lila. 2002. “Do Muslim Women Really Need Saving? Anthropological Reflections on Cultural Relativism and Its Others”. American Anthropologist, New Series, Vol. 104, No. 3 (Sep., 2002), pp. 783-790.
