Bạn tôi phàn nàn với tôi “Tuần nào nhà tao cũng có người giúp việc tới lau dọn. Không biết vì sao gần Tết mà mẹ tao vẫn bắt dọn nhà”.
Vấn đề nằm ở câu chuyện là bạn tôi thấy nhà nó rất sạch sẽ vì người giúp việc lau dọn thường xuyên. Nhưng mẹ nó vẫn bắt thành viên trong nhà dọn dẹp để đón năm mới. Sạch sẽ hay dơ bẩn không phải nằm ở những thứ vật chất như là bụi đóng trên ghế, ổ mạng nhện đóng trên trần nhà, mà sạch sẽ và dơ bẩn như là quan niệm biểu tượng về văn hóa mà chính mỗi nền văn hóa sẽ phân chia ra cái nào sạch và cái nào dơ để kiểm soát chúng. Vì thế việc dọn nhà không phải nằm ở chỗ để quét đống bụi cả năm đóng trong nhà mà thực hành mang tính biểu tượng văn hóa nhiều hơn. Việc dọn nhà để chuẩn bị đón năm mới để đón Tết của người Việt hay của người Trung Quốc với quan niệm loại bỏ những điều tiêu cực và xui xẻo ở năm cũ. Tại Nhật Bản cũng thực hành tương tự gọi là Oosouji nghĩa là “đại tổng dọn” để quét dọn những cái của năm cũ ra đi. Ấn Độ trước khi lễ hội Diwali diễn ra thì người Ấn Độ cũng quét dọn nhà cửa sạch sẽ để chào đón nữ thần Lakshmi ghé thăm. Nhưng quét dọn nhà cửa trước Tết còn chính là đang tái tạo lại những giá trị để giữ vững trật tự xã hội.
Nhà nhân loại học Mary Douglas trong công trình nổi tiếng Purity and Danger : An Analysis of Concepts of Pollution and Taboo (Thuần tịnh và Nguy hiểm: Phân tích về khái niệm Ô uế và Cấm kỵ) đã gợi ý rằng có một tư duy phổ quát của mọi người ở các nền văn hóa và xã hội khác nhau sử dụng các khái niệm về thuần tịnh và nguy hiểm để sắp xếp và phân loại thế giới xung quanh họ, đồng thời tạo ra ranh giới giữa những gì được coi là thuần tịnh và ô uế, trong sạch và không trong sạch, hoặc an toàn và nguy hiểm. Các khái niệm này dẫn đến các quan niệm về những hành vi được cho là cấm kỵ có thể gây ô uế hay những hành vi thuần tịnh được cho là linh thiêng. Bà ấy cho rằng bụi bẩn và ô uế không chỉ là thứ vật chất mà ta có thể thấy được, sờ được mà nó còn liên quan đến biểu tượng trật tự xã hội và đạo đức trong nền văn hóa đó.
Mary Douglas đưa ra ví dụ về việc cấm ăn thịt heo của người Do Thái giáo và Islam giáo vì trong quan niệm mang tính biểu tượng của tôn giáo này là thịt heo thứ ô uế, không thuần tịnh. Chính điều này tạo ra ranh giới mang tính biểu tượng giữa ô uế và phi ô uế. Douglas gợi ý rằng việc cấm thịt heo có thể là một cách để các xã hội này khẳng định bản sắc của tôn giáo của riêng họ và phân biệt tôn giáo của họ với các nhóm tôn giáo khác. Bà lập luận rằng việc cấm thịt heo có thể là biểu tượng cho sự trong sạch và ưu việt về đạo đức của chính tôn giáo này. Mary Douglas là người ảnh hưởng Cấu trúc luận của Lévi–Strauss và cấu trúc xã hội của Durkheim, bà đồng thời cũng cho là cấm kỵ ăn thịt heo là cách để củng cố ranh giới và thứ bậc xã hội trong nền văn hóa của tôn giáo đó. Vì những người tuân thủ cấm kỵ không ăn thịt heo thể hiện bản thân thuần tịnh và đạo đức cao hơn những người ăn. Còn những người ăn thịt heo sẽ bị loại trừ và có thể trừng phạt họ.
Quay lại câu chuyện dọn nhà giữ trật tự xã hội ra sao? Hãy quan sát việc dọn nhà ở Việt Nam vào ngày Tết, có thể được coi là một hành động mang tính biểu tượng cho việc thanh lọc nhà cửa và loại bỏ mọi điều tiêu cực hoặc xui xẻo từ năm trước. Ngoài ra, dọn nhà lúc nào cũng là sự yêu cầu, ra lệnh, sai bảo, hướng dẫn, chỉ đạo từ những người lớn tuổi trong gia đình như ông bà, cha mẹ đối với con cái và cháu chắt, điều này làm duy trì trật tự thứ bậc trên dưới trong gia đình giữa quan hệ ông bà – cha mẹ – con cái – cháu chắt. Lau dọn nhà không chỉ là lau các đồ dùng trong nhà mà còn lau sạch bàn thờ Tổ tiên như là cách cho con cháu thế hệ sau hiểu được vai trò kết nối, tưởng nhớ trong việc thờ cúng Tổ tiên. Ở một số tộc họ, việc lau dọn nhà thờ Tổ trước Tết cũng huy động các mối quan hệ thân tộc trong tộc họ, điều này làm củng cố và gắn chặt các mối quan hệ thân tộc với nhau.
Dọn dẹp nhà cửa trước Tết không phải một cá nhân, một gia đình mà cả toàn xã hội làm để giữ vững các cấu trúc xã hội với nhau để đem lại tính ổn định cho xã hội. Vì thế, nếu không chấp nhận lau dọn nhà cửa trước Tết chính là bạn đang vi phạm vào cấu trúc của trật tự xã hội nên có thể sẽ bị trừng phạt hoặc la mắng từ những người có thẩm quyền phía trên bạn.
Tài liệu tham khảo:
DOUGLAS, Mary. Purity and danger: An analysis of concepts of pollution and taboo. Routledge, 2003.
