Hôn nhân và gia đình luôn là một chủ đề quan trọng và phức tạp trong đời sống xã hội Việt Nam. Đằng sau những bức tranh gia đình hạnh phúc, êm ấm, là những câu chuyện chưa kể hết về những khó khăn, thử thách mà người phụ nữ phải đối mặt và chịu đựng trong cuộc sống hôn nhân. Nghiên cứu của nhà nhân loại học Tine M. Gammeltoft về phụ nữ Việt Nam đã mở ra một khía cạnh mới để nhìn nhận sâu sắc hơn về sự chịu đựng của họ – khía cạnh của “quan hệ thân tộc bóng ma” (spectral kinship).
Quan hệ thân tộc bóng ma là một khái niệm đề cập đến những mối liên hệ tinh thần, tưởng tượng, vượt ra ngoài giới hạn của không gian và thời gian, tồn tại song song với các quan hệ thân tộc hiện hữu, hữu hình trong cuộc sống. Đó có thể là sự gắn kết về mặt cảm xúc của người phụ nữ với cha mẹ đẻ ở quê nhà, dù đang sống xa họ, hoặc là niềm tin và hy vọng vào tương lai tươi sáng hơn cho con cái, dù hiện tại đang lắm gian truân. Cũng có thể là nỗi sợ mơ hồ về sự đổ vỡ, mất mát trong mối quan hệ vợ chồng.
Những mối liên hệ bóng ma ấy chi phối và định hình sâu sắc đời sống tinh thần của người phụ nữ, là nguồn sức mạnh để họ đứng vững giữa những khó khăn, nhưng cũng là nỗi ám ảnh khiến họ phải lặng lẽ chịu đựng. Qua lăng kính của “quan hệ thân tộc bóng ma“, ta sẽ thấu hiểu hơn về những nỗ lực âm thầm và sức mạnh tinh thần phi thường của người phụ nữ Việt Nam trong đời sống hôn nhân của mình.
Để thấu hiểu hơn về đời sống hôn nhân của phụ nữ Việt Nam, ta cần nhìn vào bối cảnh xã hội và văn hoá đã định hình nên vị trí và vai trò của họ:
- Trong xã hội Việt Nam truyền thống với nền tảng Nho giáo, gia đình được coi như tế bào cơ bản của xã hội, và hôn nhân được xem như mối quan hệ thiêng liêng gắn kết các thế hệ. Theo đó, người phụ nữ khi về nhà chồng phải đảm nhận trọng trách duy trì sự hoà thuận trong gia đình, chăm lo cho chồng con, phụng dưỡng cha mẹ chồng. Họ thường phải hy sinh những nhu cầu và khát vọng cá nhân để hoàn thành bổn phận làm vợ, làm mẹ, làm con dâu. Ngay cả trong xã hội Việt Nam hiện đại ngày nay, khi người phụ nữ đã tham gia nhiều hơn vào các hoạt động xã hội và phát triển sự nghiệp, thì những kỳ vọng và áp lực trong đời sống hôn nhân đè nặng lên vai họ vẫn không hề suy giảm.
Tine M. Gammeltoft, một nhà nhân loại học đến từ Đại học Copenhagen, Đan Mạch, đã dành nhiều năm nghiên cứu về đời sống và văn hoá của người Việt Nam. Bằng những cuộc điền dã dân tộc học sâu rộng, đặc biệt là những trải nghiệm cùng các phụ nữ ở một vùng quê miền Bắc từ những năm 1990, bà đã có cái nhìn sâu sắc và thấu cảm về những khó khăn, thử thách của họ trong đời sống hôn nhân gia đình.
Trong những chuyến thực địa gần đây tại một huyện ven đô ở Hà Nội, Tine M. Gammeltoft đã tiếp cận và lắng nghe câu chuyện đời của 30 phụ nữ, những người phải hứng chịu bạo lực và sự tổn thương trong hôn nhân. Từ những câu chuyện chân thực ấy, bà nhận thấy rằng sức mạnh để họ vượt qua nghịch cảnh, gìn giữ hạnh phúc gia đình, không chỉ đến từ bản lĩnh và nghị lực tự thân, mà còn bắt nguồn từ những tình cảm sâu xa, gắn bó họ với những người thân yêu trong quá khứ, hiện tại và cả tương lai. Đó chính là cơ sở để bà phát triển khái niệm về “quan hệ thân tộc bóng ma”, mở ra một nhận thức mới về sự chịu đựng và khả năng vươn lên của phụ nữ Việt Nam trong đời sống hôn nhân.
Trong cuộc sống hôn nhân, phụ nữ Việt Nam thường phải đối diện với muôn vàn khó khăn, thử thách. Họ có thể phải gánh chịu những xung đột với chồng, với gia đình nhà chồng, phải đối mặt với sự bạo hành về thể xác lẫn tinh thần, hay sự thờ ơ, vô tâm từ những người thân thiết nhất. Những người phụ nữ như Lý hay Luyện mà Gammeltoft gặp gỡ trong các chuyến điền dã của mình là những ví dụ sinh động về một cuộc sống hôn nhân đầy sóng gió, nước mắt. Dù vậy, trong những hoàn cảnh éo le, dường như không lối thoát, thì nhiều người phụ nữ Việt Nam vẫn lặng lẽ chịu đựng, âm thầm hi sinh và nỗ lực hết mình để gìn giữ hạnh phúc gia đình. Họ chấp nhận những tổn thương để mặc cho chúng ngấm sâu vào tâm can. Họ kiên nhẫn chờ đợi sự thay đổi nơi người chồng vô tâm. Và trên hết, họ vẫn bền bỉ lo toan cho con cái, để đứa trẻ được lớn lên trong một mái ấm gia đình đầy đủ cha mẹ.
Làm sao để những người phụ nữ ấy tìm thấy nghị lực vượt qua nghịch cảnh và kiên cường chịu đựng?
Tine M. Gammeltoft cho rằng, ngoài những yếu tố văn hóa, xã hội định hình cho đức tính nhẫn nhục, chịu thương chịu khó của phụ nữ Việt Nam, thì chính những mối quan hệ thân tộc bóng ma (spectral kinship) của họ đã góp phần không nhỏ để tạo nên sức mạnh tinh thần ấy. “Quan hệ thân tộc bóng ma” ở đây ám chỉ những tương tác tâm linh, các mối liên hệ tinh thần, vượt ra khỏi giới hạn thời gian và không gian, giữa người phụ nữ với những người thân yêu bên cạnh hoặc những bóng ma của họ trong tâm trí.
Những hình bóng này có thể là ký ức về cha mẹ đã dạy dỗ, bảo ban mình từ bé, giờ đang chờ đợi mình ở quê nhà. Họ cũng có thể là bóng dáng con thơ đang lớn lên từng ngày, nhắc nhở người mẹ phải mạnh mẽ để chở che, bảo vệ con, để con có nơi nương tựa. Hay họ còn có thể là chính hình ảnh của người chồng ngày xưa – người đã từng yêu thương mình tha thiết, cho dù giờ tình cảm ấy có phai nhạt.
Những mối liên hệ bóng ma ấy đã dệt nên một bức tranh nội tâm phong phú với người phụ nữ. Chẳng hạn như trong trường hợp của Lý, kể cả khi phải sống xa gia đình, bà vẫn luôn tưởng nhớ và tâm sự với mẹ trong tâm trí mình. Lời khuyên của mẹ từ thuở thiếu thời, về việc phải kiên nhẫn chịu đựng để duy trì hạnh phúc gia đình, dường như vẫn vang vọng bên tai bà, tiếp thêm cho bà sức mạnh mỗi khi bị chồng đối xử tệ bạc. Hay với chị Luyện, việc chăm sóc, dạy dỗ con trai, nhìn thấy cậu bé trưởng thành từng ngày, như một lời nhắc nhở rằng mình phải mạnh mẽ vượt qua mọi ngang trái cuộc đời, vì tương lai của con. Cậu con trai chính là hiện thân của niềm hy vọng về một ngày mai tươi sáng hơn.
Như vậy, đối với người phụ nữ, những quan hệ thân tộc bóng ma không chỉ là hồi ức về một thời đã qua hay một ước vọng viễn vông về tương lai, mà họ gắn liền và chi phối cuộc sống hiện tại. Chính nhờ giao thoa không gian và thời gian ấy trong tâm thức, mà những mối liên hệ vô hình ấy trở thành nguồn động viên, an ủi và khích lệ vô cùng to lớn. Trong giây phút chông chênh nhất, việc tưởng tượng ra sự hiện diện của những “bóng ma thân thuộc” đã tiếp thêm cho người phụ nữ niềm tin và nghị lực, để họ kiên cường bước qua bão tố cuộc đời. Có thể nói, khả năng chịu đựng và vượt qua nghịch cảnh của phụ nữ Việt Nam chính là sản phẩm kết tinh từ sức mạnh nội tâm và ngoại cảnh, từ mối tương tác mật thiết giữa thực tại và tâm tưởng, giữa hiện tại và quá khứ, tương lai.
Nghiên cứu của Tine M. Gammeltoft về quan hệ thân tộc bóng ma đã mang đến một cách nhìn mới mẻ và sâu sắc hơn về đời sống hôn nhân và gia đình. Trước hết, khái niệm này giúp làm nổi bật và công nhận tầm quan trọng của những mối liên hệ tưởng tượng, tinh thần vượt ra khỏi giới hạn của không gian và thời gian trong quan hệ thân tộc. Nếu như quan niệm truyền thống thường chỉ chú trọng đến các mối quan hệ huyết thống, hôn nhân được thừa nhận một cách hữu hình, thì quan hệ thân tộc bóng ma lại hướng sự quan tâm đến cả những tương tác vô hình, những gắn kết bằng tình cảm và ký ức. Điều này giúp ta có thể nhận diện, thấu hiểu những ảnh hưởng tinh tế, sâu xa nhưng rất mạnh mẽ mà những mối liên hệ tưởng như đã thuộc về quá khứ hay tương lai xa xôi có thể tác động lên cuộc sống gia đình ở hiện tại.
Hơn thế nữa, góc nhìn về quan hệ thân tộc bóng ma còn giúp làm sáng tỏ những sức mạnh nội tâm, những nguồn lực tinh thần đặc biệt mà người phụ nữ khai thác để đối diện với khó khăn, thử thách trong đời sống hôn nhân. Thay vì chỉ tập trung vào các yếu tố vật chất, kinh tế hay áp lực từ chuẩn mực xã hội đè nặng lên người phụ nữ, thì nghiên cứu của Gammeltoft đã đi sâu phân tích những động lực tâm lý, những nỗ lực bền bỉ thầm lặng và sự kết nối tinh thần xuyên không gian, thời gian mà họ dựa vào đó để tìm thấy nghị lực, hy vọng và ý nghĩa cuộc sống. Phát hiện này không chỉ giúp bày tỏ sự thấu cảm và đồng điệu sâu sắc hơn với những trải nghiệm nội tâm của người phụ nữ, mà còn giúp công nhận và trân trọng những nỗ lực chịu đựng, những hy sinh cao cả mà xã hội thường không thấy hết.
Tiến xa hơn nữa, nghiên cứu về quan hệ thân tộc bóng ma và sự chịu đựng của phụ nữ trong hôn nhân cũng có thể khơi gợi những chiêm nghiệm sâu sắc hơn về các giá trị văn hoá, những định kiến xã hội gây tổn thương đến phụ nữ. Qua đó, nó có thể mở ra những đối thoại xã hội cần thiết để thay đổi nếp nghĩ, chuẩn mực lỗi thời, xoá bỏ định kiến, và hướng đến sự bình đẳng, tôn trọng hơn đối với người phụ nữ trong quan hệ hôn nhân – gia đình nói riêng, cũng như trong đời sống đương đại nói chung. Và đây có lẽ cũng chính là đóng góp quan trọng và ý nghĩa nhất của nghiên cứu mang tính nhân văn sâu sắc này.
Qua hành trình tìm hiểu sự chịu đựng của người phụ nữ Việt Nam trong đời sống hôn nhân, nghiên cứu về “quan hệ thân tộc bóng ma” của nhà nhân loại học Tine M. Gammeltoft đã mở ra một cánh cửa mới để nhìn nhận những khía cạnh sâu kín và phức tạp trong tâm hồn của họ. Khái niệm độc đáo này giúp làm nổi bật vai trò của những mối liên hệ tưởng tượng, những tương tác tinh thần vượt qua giới hạn của không gian và thời gian, song hành cùng các quan hệ thân tộc hiện hữu. Nó phản ánh một thực tế rằng, sức mạnh để người phụ nữ đương đầu với nghịch cảnh và gìn giữ hạnh phúc gia đình không chỉ đến từ bản lĩnh và nghị lực của bản thân họ, mà còn bắt nguồn từ sự kết nối sâu sắc với những hình bóng của người thân trong quá khứ, hiện tại và cả tương lai.
Nghiên cứu của Gammeltoft đã đem đến đóng góp quan trọng cho việc tìm hiểu một cách toàn diện và sâu sắc hơn về đời sống tinh thần của người phụ nữ Việt Nam. Nó giúp ta thấu cảm hơn trước những nỗi niềm thầm kín, và trân trọng hơn trước những nỗ lực bền bỉ và cao cả của họ, vốn thường bị xã hội xem nhẹ. Đồng thời, nghiên cứu cũng gợi mở nhu cầu phải nhìn nhận lại những quan niệm, định kiến xã hội gây tổn thương đến phụ nữ, để từ đó kiến tạo một xã hội công bằng, văn minh hơn, nơi tiếng nói và quyền lợi của phụ nữ được tôn trọng.
Hơn thế nữa, nghiên cứu này cũng đặt ra những câu hỏi và định hướng mới cho các nghiên cứu tiếp theo. Chẳng hạn, làm thế nào chúng ta có thể vận dụng khái niệm quan hệ thân tộc bóng ma để tìm hiểu về khả năng chịu đựng hay vươn lên của các nhóm xã hội yếu thế khác?
Những phát hiện của Gammeltoft về tầm quan trọng của sự kết nối tưởng tượng liệu có thể được sử dụng để cải thiện đời sống tinh thần và thể chất của họ hay không? Rõ ràng, còn rất nhiều tiềm năng để khai thác và phát triển từ nền tảng lý thuyết và phương pháp luận mà nghiên cứu này mang lại. Nó hứa hẹn sẽ tiếp tục truyền cảm hứng cho những nỗ lực không mệt mỏi trong hành trình khám phá những chiều sâu của đời sống con người.
Tài liệu tham khảo:
Gammeltoft, T. M. (2021). Spectral Kinship: Understanding how Vietnamese women endure domestic distress. American Ethnologist, 48(1), 22-36.
